4857 sayılı İş Kanunu 10 Haziran 2003 tarih ve 25134 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
122 maddeden oluşan yeni iş kanunu 1475 sayılı İş Kanununun 14. maddesi hariç diğer maddelerini yürürlükten kaldırmıştır.
Yeni İş Kanunu çalışma mevzuatımıza ve çalışma yaşamına birçok yeni kavramı dahil etmiş bulunmaktadır. Birçok gelişmiş ülke mevzuatında yer almakta olan esnek çalışma biçimlerine de yasada yer verilmiştir. Aşağıda 4857 sayılı yasa ile getirilen önemli yenilikler ve değişiklikler özetlenmeye çalışılmıştır.
TARIM VE ORMAN İŞLERİ
50’den fazla işçi çalıştıran tarım ve orman işyerleri Kanun kapsamına alınmıştır. (md.4)
EŞİT DAVRANMA İLKESİ
İş ilişkisinde dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayrım yapılamaz hükmü getirilmiştir. Bu prensibe aykırı davrandığı ispat edilen işverene dört aya kadar ücret tutarında tazminat ödeme yükümlülüğü getirilmektedir. (md. 5)
İŞYERİNİN DEVRİ
İşyeri veya işyerinin bir bölümünün hukuki bir işleme dayalı olarak başka birine devredilmesi halinde, devir tarihinde işyerinde veya bir bölümünde mevcut olan iş sözleşmeleri bütün hak ve borçları ile birlikte devralana geçer hükmü getirilmiştir. Ancak devreden işveren 2 yıl süre ile yeni işveren ile birlikte müteselsilen sorumlu tutulmuştur. Devir işleminin işçinin iş akdini feshetmesi için haklı bir sebep oluşturmayacağı da hükme bağlanmıştır. (md.6)
GEÇİCİ İŞ İLİŞKİSİ
Yazılı rızasını almak suretiyle bir işçinin holding bünyesi içinde veya aynı şirketler topluluğuna bağlı başka bir işyerinde veya yapmakta olduğu işe benzer işlerde çalıştırılması koşuluyla başka bir işverene geçici olarak devredilmesi mümkün kılınmıştır. Geçici iş ilişkisinin 6 ayı geçmemesi, yazılı olarak ve en fazla iki defa yenilenebilmesi koşuluna yer verilmiştir.
Geçici iş ilişkisinin oluşması ile işverenin ücret ödeme yükümlülüğü ortadan kalkmamakta, geçici iş ilişkisi kurulan işveren işçinin kendisinde çalıştığı sürede ödenmeyen ücretinden, işçiyi gözetme borcundan ve sosyal sigorta primlerinden işveren ile birlikte sorumlu tutulmuştur. (md.7)
BELİRLİ SÜRELİ İŞ SÖZLEŞMESİ
Belli bir işin, belli bir sürede tamamlanması koşullarına bağlı olmak kaydıyla yazılı şekilde yapılması belirli süreli iş sözleşmesi olarak tanımlanmış ve esaslı bir neden olmadıkça birden fazla üst üste yapılamaz hükmü getirilmiştir. (md. 11)
ÇAĞRI ÜZERİNE ÇALIŞMA
Yazılı olmak kaydı ile üstlendiği işle ilgili olarak kendisine ihtiyaç duyulması halinde iş görme ediminin yerine getirileceği iş ilişkisidir. Hafta, ay veya yıl gibi bir zaman dilimi içinde işçinin ne kadar süreyle çalışacağını tarafların belirlememesi halinde haftalık çalışma süresi yirmi saat kararlaştırılmış sayılacaktır.
Çağrı üzerine çalıştırılmak için belirlenen sürede işçinin çalıştırılıp çalıştırılmadığına bakılmaksızın ücrete hak kazanacağı hükme bağlanmıştır. (md. 14)
DENEME SÜRELİ İŞ SÖZLEŞMESİ
İş sözleşmesine süresi en çok iki ay olmak koşuluyla deneme süresi kaydı konulabilmesi hükmü getirilmiştir. Deneme süresi içinde taraflar, iş sözleşmesini bildirim süresine gerek olmaksızın ve tazminatsız feshedebileceklerdir. (md. 15)
İŞ GÜVENCESİ
4773 sayılı yasa ile getirilen iş güvencesine ilişkin hükümler bazı değişikliklerle 4857 sayılı İş Kanunu’nun 18, 19, 20, 21. maddeleri içinde yer almıştır.
ÜCRET GARANTİ FONU
İşverenin konkordato ilan etmesi, işveren için aciz vesikası alınması veya iflası nedenleri ile işverenin ödeme güçlüğüne düştüğü hallerde geçerli olmak üzere, işçilerin iş ilişkisinden kaynaklanan son üç aylık ücret alacaklarını karşılamak amacı ile İşsizlik Sigortası Fonu kapsamında ayrı bir Ücret Garanti Fonu oluşturulması hükme bağlanmıştır. (md. 33)
FAZLA ÇALIŞMA
Yasa fazla çalışma kavramına ilave olarak fazla süreli çalışma kavramını getirmiştir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla süreli çalışma olarak kabul edilmiştir. Fazla süreli çalışma için ödenecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesi şeklinde ödenecektir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilecektir.
Haftalık çalışma süresi olan kırk beş saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilmiş ve fazla çalışma süresinin toplamının bir yılda iki yüz yetmiş saati aşamayacağı hükmü getirilmiştir. (md. 41)
ÇALIŞMA SÜRESİ
Kırk beş saat olan haftalık çalışma süresinin haftanın günlerine eşit olarak bölünmesi zorunluluğu kaldırılarak karşılıklı anlaşma ile haftanın çalışılan günlerine günde 11 saati aşmamak kaydı ile farklı şekilde dağıtılmasına imkan tanınmıştır. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamayacağı kuralı getirilmiştir. (md. 63)
TELAFİ ÇALIŞMASI
Zorunlu nedenlerle işin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra işyerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle işyerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi ya da işçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hallerinde, işveren iki ay içinde çalışılmayan süreler için telafi çalışması yaptırabilir hükmü getirilmiştir. Bu süreler fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sayılmayacaktır. (md. 64)
KISA ÇALIŞMA VE KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİ
Genel ekonomik kriz veya zorlayıcı sebeplerle işyerindeki haftalık çalışma sürelerinin geçici olarak azaltılabileceği hükmü getirilmiş, bu durumda işyerinde geçici olarak en az dört hafta işin durması veya kısa çalışma hallerinde işçilere çalıştırılmadıkları süre için işsizlik sigortasından kısa çalışma ödeneği ödenecektir. Yasa kısa çalışma süresinin zorlayıcı sebebin devamı süresini ve herhalde üç ayı aşamayacağı kuralını getirmiştir. (md. 65)
ANALIK HALİNDE ÇALIŞMA İZNİ
Kadın işçilerin doğumdan önce 6 ve doğumdan sonra 6 hafta olmak üzere toplam 12 hafta olan izinleri, doğumdan önce 8 ve doğumdan sonra 8 olmak üzere toplam 16 haftaya çıkarılmıştır. Hamilelik süresince kadın işçiye periyodik kontroller için ücretli izin hakkı da tanınmıştır. (md.74)
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KURULU
Devamlı olarak en az elli işçi çalıştıran ve altı aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde işverene iş sağlığı ve güvenliği kurulu kurma ve bu kurulların verdiği kararları uygulama yükümlülüğü getirilmiştir. (md. 80)
İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği açısından işçinin sağlığını bozacak veya vücut bütünlüğünü tehlikeye sokacak yakın, acil ve hayati bir tehlike ile karşı karşıya kalan işçi, iş sağlığı ve güvenliği kuruluna başvurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasına karar verilmesini talep edebilecektir. İşçi gerekli iş sağlığı ve güvenliği tedbiri alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınabilir ve işçinin çalışmaktan kaçındığı dönem içinde ücreti ve diğer hakları saklıdır. Kurul kararı ve işçinin talebine rağmen gerekli tedbirin alınmadığı durumlarda işçiye hizmet akdini haklı nedenlerle feshetme hakkı tanınmıştır. (md.83)
İŞYERİ HEKİMLERİ
Devamlı olarak en az elli işçi çalıştıran işverenler, Sosyal Sigortalar Kurumunca sağlanan tedavi hizmetleri dışında kalan, işçilerin sağlık durumunun ve alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin sağlanması, ilk yardım ve acil tedavi ile koruyucu sağlık hizmetlerini yürütmek üzere işyerindeki işçi sayısına ve işin tehlike derecesine göre bir veya daha fazla işyeri hekimi çalıştırmak ve bir işyeri sağlık birimi oluşturmakla yükümlü kılınmıştır. (md.81)
İŞ GÜVENLİĞİ İLE GÖREVLİ MÜHENDİS VEYA TEKNİK ELEMANLAR
Sanayiden sayılan, devamlı olarak en az elli işçi çalıştıran ve altı aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde işverenler, işyerinin iş güvenliği önlemlerinin sağlanması, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenmesi için alınacak önlemlerin belirlenmesi ve uygulanmasının izlenmesi hizmetlerini yürütmek üzere işyerindeki işçi sayısına, işyerinin niteliğine ve tehlikelilik derecesine göre bir veya daha fazla mühendis veya teknik elemanı görevlendirmekle yükümlü tutulmuşlardır. (md. 82)
ÖZEL İSTİHDAM BÜROLARI
İş arayanların elverişli oldukları işlere yerleştirilmeleri ve çeşitli işler için uygun işçiler bulunmasına aracılık görevi, Türkiye İş Kurumu ve bu hususta izin verilen özel istihdam bürolarınca yerine getirilir hükmü ile özel istihdam bürolarının kurulması yolu açılmıştır. (md. 90)
KANTİN AÇILMASI
İşyerlerinde, yüz elli ve daha fazla işçi çalıştırılması halinde, işçilerin ve ailelerinin gerekli ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla işçiler tarafından kurulacak tüketim kooperatiflerine işverenlerce yer tahsisi yapılabilecektir. (md. 115)